Jatwieź, Jaćwież, Suchaj.: Dawne Dzieje

"JATWIEŹ „Dawne Dzieje Naszych Okolic”.

ADMINISTRACJA:

Jatwieź Duża – w Polsce wieś położona w województwie podlaskim, w powiecie sokólskim, w gminie Suchowola. Dawniej Jatwieź Duża miała nazwę Jaćwież Wielga, a potem Jaćwieź Wielka(za czasów Cara Ruś). W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa białostockiego. Od XIII/XIV wieku do roku 1795 wieś należała do Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Wysokość nad poziomem morza : ok. 125m.

Nauka: Szkoła Podstawowa,

Przedszkole Ochotnicza Straż Pożarna w Jatwiezi Dużej.

Kościół katolicki: Matki Boskiej Pocieszenia w Jatwiezi Dużej, około 600 parafian.

Gromada Jatwieź Duża Data utworzenia 4 X 1954r. Data zniesienia 1 I 1969 Województwo białostockie Powiat moniecki Siedziba GRN Jatwieź Duża Liczba członków GRN (1954).

Jatwieź Duża – dawna gromada, czyli najmniejsza jednostka podziału terytorialnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1954-1972. Gromady, z gromadzkimi radami narodowymi (GRN) jako organami władzy najniższego stopnia na wsi, funkcjonowały od reformy reorganizującej administrację wiejską przeprowadzonej jesienią 1954r. do momentu ich zniesienia z dniem 1 stycznia 1973r., tym samym wypierając organizację gminną w latach 1954-1972r.

Gromadę Jatwieź Duża z siedzibą GRN w Jatwiezi Dużej utworzono – jako jedną z 8759 gromad w powiecie monieckim w woj. białostockim, na mocy uchwały nr 19/V WRN w Białymstoku z dnia 4 października 1954.
W skład jednostki weszły obszary dotychczasowych gromad Jatwieź Duża, Dzięciołowo, Jatwieź Mała i Karpowicze ze zniesionej gminy Jaświły w tymże powiecie.

Dla gromady ustalono 15 członków gromadzkiej rady narodowej. 1 stycznia 1969 gromadę Jatwieź Duża zniesiono a jej obszar włączono do gromad Dolistowo (Stare) (wieś Dzięciołowo) i Suchowola w powiecie dąbrowskim (wsie Jatwieź Duża, Jatwieź Mała i Karpowicze) W 1886 r. w skład gminy Jaświły wchodziły głównie wsie chłopskie zorganizowane w gromady (sielskie obščestva). Jednostki te obejmowały chłopów jednej lub kilku nieodległych wsi. W skład wołości jaświlskiej wchodziły następujące gromady: jaświlska (wsie: Jaświły, Bobrówka, Romejki, Bagno, Mociesze, Szaciły), kropiwnicka (wsie: Kropiwnica, Kalinówka, Szpakowo, Klewianka, Krzecze), Jatwiezka (wsie: Jatwieź Wielka, Jatwieź Mała, Zabiele, Brzozówka), Starodolistowska (wieś Stare Dolistowo i uroczysko Wielka Dolina), Nowodolistowska (wsie: Nowe Dolistowo, Radzie, Smogorówka Knyszyńska, Smogorówka Dolistowska, Moniuszki), Mikicińska (wsie: Mikicin i Jaświłki-Moniuszki), białosukniańska (wsie: Białosuknie, Rutkowskie Wielkie i Małe), Gurbicka (wsie: Gurbicze, Jadeszki, Dolistowo Poduchowne i Kolonialne, Jaświłki – Siółko, Dzieciołowo, Karpowicze Poduchowne, Kalinówka Poduchowna). Ponadto wsie Karpowicze, Dzięciołowo i Wroceń tworzyły odrębne gromady. Pierwsza sesja Gminnej Rady Narodowej w Jaświłach odbyła się 25 czerwca 1950 r. W skład Gminnej Rady Narodowej w Jaświłach weszli wówczas następujący radni: Józef Sławiński (Karpowicze), Antoni Lenkiewicz (Zabiele), Jan Dembowski (Krzecze), Filomen Kotik (Białosuknie), Antoni Szczęsny (Dolistowo), Konstanty Gromko (Białosuknie), Fabian Rudziński (Bobrówka), Otylia Jasińska (Bobrówka), Zofia Kościuch (Rutkowskie), Jan Koszczuk (Moniuszki), Edward Konaszewski (Smugorówka), Józef Rutkowski (Mikicin), Stanisław Dziekoński (Mikicin), Kazimierz Bujnowski (Mikicin), Antoni Żukowski (Jatwieź Duża), Felicja Cimoch (Jaświły), Antoni Dziekoński (Mikicin), Stanisław Łajewski (Mociesze), Alfred Wroceński (Wroceń),Kazimierz Kawałko ( Jaświły), Romuald Siemion (Jaświłki), Antoni Snarski (Radzie), Kazimierz Męczkowski ( Jatwieź Mała), Adam Łuszcz (Dolistowo), Czesław Komosa (Zabiele), Władysław Szypulski (Mikicin), Wacław Polkowski (Mikicin), Tadeusz Ponarad (Dolistowo), Antoni Stanisławczyk (Brzozowa), Antoni Romanowski (Smugorówka), Józef Bruzgo (Dzięciowo), Józef Klepacki (Dolistowo Stare). Wybrano również delegata do Powiatowej Rady Narodowej, którym został Józef Sławiński.

W skład jednej gromady wchodziło kilka wsi. Na terenie byłej gminy Jaświły podział ten wyglądał następująco:

1. Gromada Jaświły: Gurbicze, Jadeszki, Jaświły, Jaświłki, Mociesze, Rutkowskie Duże, Stożnowo, Szaciły.
2. Gromada Bobrówka: Bobrówka, Brzozowa, Krzywa

3. Gromada Białosuknie: Piwowary, Białosuknie Przedmieścia, Białosuknie Szlachta, Klewianka, Gurbicze.

4. Gromada Dolistowo Stare: Dolistowo Nowe, Dolistowo Stare I, Dolistowo Stare II, Zabiele

5. Gromada Jatwieź Duża: Dzięciołowo, Jatwieź Duża, Jatwieź Mała, Karpowicze.

6. Gromada Mikicin należały: Brzozowa I, Mikicin I, Mikicin II

7. Gromada Smugorówka Dolistowska: Moniuszki, Smugorówka Dolistowska, Smugorówka Goniądzka, Radzie, Wroceń.

8. Gromada Szpakowo: Bagno, Łupichy, Krzeczkowo, Starowola, Szpakowo, Rutkowskie Małe.

W 1990 roku Jatwieź Duża i Jatwieź Mała już należały do gminy Suchowoli, 27 maja 1990 roku zostały przeprowadzone pierwsze wolne wybory rady gminy, wybrano 20 radnych.

W I kadencji lata 1990 – 1994 byli to: Abramowicz Józef – Suchowola, Grabala Jan –Suchowola, Gudewicz Adam – Trzyrzecze, Jaroma Mieczysław – Nowe Stojło, Kaczorowski Jacek– Karpowicze, Klim Antoni – Jatwieź Duża, Kolęda Czesław – Pokośno, Krutul Piotr – Suchowola, Kulikowski Edward – Suchowola, Mackiewicz Bronisław – Horodnianka, Marchel Czesław –Czerwonka, Marciszel Kazimierz – Głęboczyzna, Prytuło Grzegorz – Chodorówka Stara, Skibicki Jan – Chmielówka, Skorupski Józef – Suchowola, Skórski Stanisław – Wólka, Stupak Kazimierz –Grodzisk, Szkiłądź Bogusław – Suchowola, Urmiłowicz Zygmunt – Olszanka, Waśkiel – Konopka Barbara – Suchowola.

W kadencji II lata 1994 – 1998 radnymi zostali: Bojaryn Jan – Pokośno, Gałażyn Romuald – Horodnianka, Grabowiecki Leszek – Dryga, Jaroma Krzysztof – Nowe Stojło, Kaczorowski Jacek –Karpowicze, Kraśnicki Sławomir – Suchowola, Kretowicz Kazimierz – Wólka, Kulikowski Edward– Suchowola, Lech Krzysztof – Suchowola, Lulewicz Edward – Laudańszczyzna, Marchel Czesław– Czerwonka, Marciszel Kazimierz – Głęboczyzna, Omielan Jerzy – Jatwieź Mała, Pawliński Jacek– Suchowola, Sienkiewicz Zygmunt – Suchowola, Skorupski Józef – Suchowola, Stupak Kazimierz– Grodzisk, Szkiłądź Marian – Suchowola, Waśkiel – Konopka Barbara – Suchowola, Żamojtuk Jan - Kopciówka.

Kadencja III lata 1998 – 2002 radnymi byli: Bojaryn Jan – Pokośno, Breczko Grzegorz –Chodorówka Stara-Kolonia, Chlebińska Bożenna – Suchowola, Ciuchno Jan – Trzyrzecze, GałażynRomuald – Horodnianka, Janik Wojciech – Rutkowszczyzna, Kaczorowski Jacek – Karpowicze, Karpienia Jerzy – Suchowola , Kraśnicki Sławomir – Suchowola, Kiśluk Apolonia – Suchowola, Kropiwnicki Stanisław – Domuraty, Lulewicz Edward - Laudańszczyzna, Marchel Czesław –Czerwonka, Omielan Jerzy – Jatwieź Mała, Prytuło Grzegorz – Chodorówka Stara, Sienkiewicz Zygmunt – Suchowola, Stupak Kazimierz – Grodzisk, Wirkowski Radosław Tadeusz – Suchowola,Wysocki Kazimierz – Hołodolina, Żamojtuk Jan – Kopciówka.

Kadencja IV to lata 2002 – 2006: Bernatowicz Jan – Horodnianka, Bojaryn Jan – Pokośno, Łodygo Stanisław – Suchowola, Gryniewicz Jarosław – Suchowola, Kaczorowski Jacek – Karpowicze, Kotuk Lucyna – Suchowola, Marchel Czesław – Czerwonka, Miękisz Andrzej – Jatwieź Duża, Prytuło Grzegorz – Chodorówka Stara ( nie złożył ślubowania) Sienkiewicz Zygmunt – Suchowola, Stupak Kazimierz – Grodzisk, Wirkowski Radosław Tadeusz – Suchowola, Wysocki Kazimierz – Hołodolina, Żadziłko Leszek – Dryga-Kolonia, Żamojtuk Jan – Kopciówka, Kosiło Eugeniusz – Poświętne ( w miejsce Prytuło Grzegorza).

W kadencji V 2006 – 2010: Andraka Paweł – Suchowola, Bernatowicz Jan – Horodnianka, Bojaryn Jan – Pokośno, Kaczorowski Jacek - Karpowicze, Kułakowski Józef – Morgi, Łodygo Stanisław – Suchowola, Marchel Czesław- Czerwonka, Miękisz Andrzej - Jatwieź Duża, Oleński Antoni - Chodorówka Nowa, Pycz Irena – Suchowola, Sienkiewicz Zygmunt - Suchowola, Stupak Kazimierz – Grodzisk, Wirkowski Radosław Tadeusz – Suchowola, Żadziłko Leszek – Dryga-Kolonia, Żamojtuk Jan – Kopciówka.

W dniu 13 czerwca 1990 roku został wybrany pierwszy Wójt Gminy: Piotra Krutula – Suchowola. W 1993 r. powstały wodociągi, m.in. w: Jatwiezi Dużej i Jatwiezi Małej. W 1777r Suchowola otrzymała prawa miejskie, odebrane w 1950. 1 stycznia 1997 ponownie nadano jej status miasta.

Sołtysi Jatwiezi Dużej: 1.Władysław Klim, 2.Mateusz Wierzbicki, 3.Wacław Cybulko, 4.Grzegorz Andraka, 5.Janusz Andraka.

HISTORIA:

Terytorium to w średniowieczu położone było na styku struktur państwowych: Mazowsza, Jaćwieży, Litwy i Zakonu Krzyżackiego, w czasach nowożytnych Korony Polskiej, Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Prus, a później Imperium Rosyjskiego i Prus. Zgodnie z jedną z etymologii, nazwa Suchowola ma również pochodzenie jaćwieskie, ponieważ podobno na początku nosiła ona nazwę Suchaja Jaćwież, dopiero później zamienioną na SuchajaWola, co dało w konsekwencji Suchowolę.

W epoce żelaza (650-1250 p.n.e.) na terenie dzisiejszej gminy Suchowola kontaktowały się ze sobą kultura łużycka i bałtyjska, o czym świadczą odnajdowane przez archeologów siekierki brązowe wytwarzane przez ludy obu kultur.

W II i III wieku po Chrystusie tereny te zamieszkiwali Jadźwingowie. Mimo iż nie wytworzyli oni żadnych wyspecjalizowanych form państwowości, poziomem gospodarki i kultury nie odbiegali od sąsiednich Prusów, Litwinów i Łotyszy. Zajmowali się głównie hodowlą bydła i rolnictwem, wypuszczali się bardzo często na wyprawy łupieżcze, na ziemie Mazowsza, Rusi czy nawet Małopolski. W związku z faktem, że Jadźwingowie byli ludami pogańskimi, w miarę szerzenia się chrześcijaństwa, ich kultura była sukcesywnie niszczona, aż w końcu po Jaćwingach zostały jedynie wzmianki historyczne i ślady w onomastyce terenów, które niegdyś zamieszkiwali (nazwy miejscowe: Jatwieź Duża, Jatwieź Mała).W połowie XV wieku na tereny te zaczęła masowo napływać ludność ruska ze wschodu i mazowiecka z zachodu. Położona kilkanaście kilometrów od Dolistowa Jaćwież Duża. Jednak w rzeczywistości stanowiły ziemię niczyją, do której rościli sobie prawo Jadźwingowie, Książęta mazowieccy, Krzyżacy, Litwini. Podstawowym celem dla którego sporządzano w 1784 r. opisy było zgromadzenie materiału wyjściowego dla sporządzenie map szczegółowych województw całej Rzeczpospolitej. Prymas ks. Michał Poniatowski, brat ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, nakazał takie sporządzenie opisów parafii wszystkim biskupom Kościoła polskiego. 15 stycznia 1788 r. bp Misalski pisał o przesłaniu królowi opisu geograficznego swej diecezji, a 15 marca 1788 r. Stanisław August listowne wyraził podziękowanie biskupowi Masalskiemu za dzieło geograficzne zawierające opisanie ziem dekanatów diecezji wileńskiej.

Dawny opis parafii Dolistowskiej:

W tej parafii jezior żadnych nie masz, ani błot żadnych, ani bagnów, ani stawów, tylko biele niemałe, z których obywatele siano zbierają. Rzeka nazwiskiem Bobra, dla małych statków spławna, na północ o trzysta kroków od kościoła. Młyn jeden na rzece Brzozowa nazywanej, należący do JM pana Karwowskiego. Innych trzy machin wietrznych, jest w parafii, niewielkich, tylko na domową potrzebę, jedna JM panów Todwenów, druga JM pana Płońskiego, trzecia JM pana [Ignacego] Kurzenieckiego.

Drogi partykularne w tej parafii są takie:

1. Droga do Goniądza polem na zachód zimowy, wyjechawszy od kościoła parafialnego w pół mili widać wioskę nazwaną Krzecze. I tam się kończy parafia, a dalej ciągnie się droga do Rajgroda.

2. Droga do kościoła Karpowickiego od kościoła dolistowskiego, na wschód letni polem, prosta przez wieś Zabiele, która jest o ćwierć mili od kościoła parafialnego. Wyjechawszy o pół mili za tąż wieś widać wieś po prawej ręce Jaćwieź Małą nazwaną, o ćwierć mila i tam się kończy parafia.

3. Droga z Dolistowa do Kalinówki między południem i wschodem zimowym, polem, o pół mili po prawej ręce dworek JM pana Płońskiego, a po lewej wieś Jadeszki, o sześćset kroków za tąż wsią droga w lewą do Jaszwił. Pół mili dalej wyjechawszy widać wieś szlachecką Rutkowskie, od gościńca, w prawą, na pół ćwierci mili. I tam się kończy parafia, a dalej droga do Białegostoku i Tykocina ciągnie się.

4. Droga od kościoła dolistowskiego do Brzozowej, kościoła, na wschód zimowy, kręta, polami, o mile wieś Mikicino, przez którą przejazd do Brzozowej, a pół ćwierci mili za Mikicinem przez lasek przejechawszy zaczyna się parafia Brzozowa.

Parafia dolistowska całą jest w województwie podlaskim, jako na początku jest opisano. Takowe opisanie parafii mojej podpisem ręki własnej stwierdzam: ks. Krzysztof Kapica pleban dolistowski.

JAĆWINGI: Był to lud bitny, napastliwy i dzielny, byli oni poganami nie zamierzali przejść na chrześcijaństwo. Zaprawiony w bojach i wyprawach łupieżczych. Przed odwetem broniły go przepaściste lasy, tereny bagienne i jeziora. Rusini nazywali ich Jatwieziami, Polacy Polxianami, Krzyżacy ich ziemie Sudawią, a Litwini Dajnową.

Nosili obuwie z łyka, mężczyźni - odzienie wełniane, kobiety – suknie płócienne; te ostatnie otaczały szyję obrączkami z miedzi lub mosiądzu, a uszy ozdabiały kolczykami.

Obszary między północnym skrajem Puszczy Knyszyńskiej a Biebrzą tworzą najbardziej typowe z możliwych pogranicze kultur i religii. Od wczesnego średniowiecza ścierały się tu wpływy bałtyjskie (Litwini i Jaćwingowie), mazowieckie od południa i ruskie od strony Grodna. Z czasem pojawił się też kolejny rywal w postaci rycerzy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie.

Jatwieź Mała i Jatwieź Duża, oraz dawna nazwa Suchowoli – Suchaja Jatwieź, wskazywałyby na to, że miejscowości te zostały założone i były zamieszkane najprawdopodobniej przez zbiegów Jaćwieży, a więc tuż za pobliskiej granicy przebiegającej na Biebrzy – około 10 km na północ od Jatwiezi Małej. Tuż za Jatwiezią Małą, w kierunku zachodnim, za zabudowaniami kolonii rozpościerają się niewielkie zagajniki brzozowe i sosnowe, teren jest dość płaski, bo jest to już południowy skraj doliny Biebrzy i wygląda dość monotonnie w porównaniu z fantazyjnymi pagórkami okolic Korycina, Jasionówki, Brzozowej, położonymi w odległości nie więcej niż 10 km na południe od wsi. Pierwszy zagajnik po lewej, sosnowy, jest miejscem, w którym z wielkim prawdopodobieństwem grzebano jaćwieskich uchodźców. W lasku dosłownie roi się od mniejszych i większych głazów narzutowych, większość z nich nie tworzy żadnych regularnych kręgów ani innych figur, wyglądają tak jakby zostały tu zwiezione z pól i bezładnie rzucone przez miejscowych gospodarzy. Dość gęste poszycie lasu znacznie utrudnia poszukiwania. Przedzierając się przez krzaki malin można dojść do miejsca, w którym z ziemi za wysokich traw wyrastają – z trudem dostrzegalne – kamienie, niektóre ustawione na sztorc i formujące dość regularny krąg.

Cała okolica nazywana niegdyś była Jaćwieskimi Błotami. 50 lat temu archeologowie wydobywali tu ludzkie szkielety. Na terenie Jatwiezi Dużej założone też było grodzisko przez Jaćwingów ocalałych z krwawej bitwy pod Wasilkowem około 50 km na południowy wschód, w 1281 r. Leszek Czarny miał tam rozgromić Jaćwingów powracających z wyprawy łupieżczej do Małopolski). Obecnie miejsce to nazywane jest od stuleci przez mieszkańców Jatwiezi „Budką”.

Otóż, w bliżej nieokreślonym czasie miała w okolicy zbierać obfite żniwo epidemia dżumy.

W lesie na obrzeżach wsi wzniesiono tak zwaną budkę, w której izolowano śmiertelnie chorych mieszkańców okolicznych miejscowości, a ci mieli w niej dokonywać żywota. Ich ciała natomiast grzebali kolejni zarażeni, by następnie i oni mogli w niej pozostać i oczekiwać na rozstanie ze światem doczesnym. Ten makabryczny cykl miał trwać aż do ustąpienia śmiertelnej choroby. Stąd też niemal każdy mieszkaniec Jatwiezi Małej bez chwili zastanowienia wskaże zainteresowanym miejsce zwane Budką, wiedząc również o tym, że według archeologów jest to dawne cmentarzysko Jaćwingów. A jedno wcale nie musi wykluczać drugiego. Ofiary dżumy mogły być przecież chowane w miejscu, w którym wcześniej istniało miejsce pochówku walecznych Jaćwingów, bez względu na to czy byli oni zbiegami z Jaćwieży czy niedobitkami z bitwy pod Wasilkowem.

Miejsca Historyczne

Pobliskie Dolistowo (około 9 km na północny zachód od Jatwiezi Małej) miało być skazane na spalenie przez przebywającego na łowach w Puszczy Nowodworskiej Zygmunta Starego, jako że wieś powstała bez jego wiedzy i zgody. Jej mieszkańców zdradziły podobno odgłosy szczekających psów i snujący się po kniei dym i zapach palonych ognisk, a przed zniszczeniem ocalił wzniesiony przez nich kościół. Rozgniewany król wycofał się z powziętej decyzji, gdy jego dworzanie donieśli mu o istnieniu w osadzie świątyni.

"Mieszka zaś naród Jaćwingów w północnej stronie, graniczy z Mazowszem, Rusią i Litwą i mają język w dużej mierze podobny do języka Prusów i Litwinów i zrozumiały dla nich, a ludy dzikie, wojownicze i tak bardzo żądne sławy i pamięci, że dziesięciu spośród nich walczyło ze stu wrogami,zachęconych tą jedyną nadzieją i świadomością, że po śmierci i zagładzie ziomkowie będą ich sławić pieśniami o dzielnych czynach.

To usposobienie przyprawiło ich o zgubę, ponieważ mała garstka łatwo ulegała liczebnej przewadze tak, że powoli niemal cały ich naród wyginął, ponieważ nikt z nich nie cofał się przed nierówną walką, ani nie starał się uciec po wdaniu się w walkę".

(Jan Długosz opisując w swych "Rocznikach" wyprawę Bolesława Wstydliwego na Jaćwingów w 1264 r.)

W XII - XIII w. po lewej stronie rzeki Brzozówki, z uprowadzonych lub chroniących się na Mazowszu Jaćwingów, powstała osada Jatwieź Wielka. Przenikanie osadnictwa i kultury właściwej plemionom wschodniosłowiańskim rozpoczęło się co najmniej od poł. X w., czemu sprzyjał szczególnie szlak handlowy prypecko – bużański. Niestety, nie były to tereny, na których mogło rozwijać się bez przeszkód osadnictwo. Trwały tutaj ciągłe wojny i potyczki.

Na mocy traktatu melneńskiego z 1422 Jaćwież została podzielona pomiędzy Królestwo Polskie, Zakon Krzyżacki i Wielkie Księstwo Litewskie.

W XV w. te osady były uznawane ludnością: ruską Mikicin, Bobrówkę i Moniuszki, natomiast Dolistowo zasiedliła ludność pochodzenia mazowieckiego.

W około 1520r. kiedy to zostało utworzone nowe województwo podlaskie, wpływy litewskie w znacznej mierze osłabły i w części został zahamowany napływ ludności ruskiej.

W skład wójtostwa brzozowskiego wchodziły: Brzozowa włók 56, Bobrówka włók 52 i Olszanka włók 10.

W skład wójtostwa Zabielskiego wchodziły wsie: Zabiele włók 46, Nowosiółki włók 10 i Jaćwieź włók 30.

Autor "Spisu kościołów i duchowieństwa archidiecezji w Białymstoku" podaje rok 1530 jako najpóźniejszą datę założenia parafii Dolistowo. Te wsie powstały za czasów panowania Króla Polski Zygmunta I Starego i po jego śmierci, syna Króla Zygmunta II Augusta: Zabiele (1523), Lazy (1524) i nieco młodsza Smogorówka (1555).

W dokumentach z 1561 r występują wsie Brzozowa oraz Olszowa Droga(Olszanka), z 1571 r Dobarz, a z 1576 r. Laskowiec. Z XVI wieku pochodzi też szereg innych wsi i osad nad biebrzańskich w pasie Wysoczyzny Goniądzkiej, jak Karpowicze, Jatwieź, Mikicin, Jaświły, Dawidowizna, Downary, Uścianek, Szorce czy Gugny, które były przez jakiś czas siedzibą zarządu Puszczy Goniądzkiej.

Król Zygmunt I August często odwiedzał te tereny łowieckie puszcze, był zapalonym myśliwym, z jego nazwy powstało miasto Augustów bo często tu przyjeżdżał polować, i w tym czasie zaczęła się osiedlać ludność w mieście Augustów, prawdopodobnie Litwini, Mazowszanie, i cząstki Prusów. Spod samego Dolistowa pochodzi pisana wiadomość o istnieniu cmentarzyska Rusinów. Informowali o tym w 1536 r. wysłanników królowej Bony szlacheccy właściciele dóbr ziemskich Dzięciołowo, Mikicin, Dolistowo i Wroceń:

"Tak więc najpierw przywiedli nas ziemianie goniądzcy z osocznikami do rzeki Bobry (Biebrzy). I od tej rzeki Bobry poprowadzili nas rzeczką Kmitówką do bagna Tołkaczowa. A od tego bagna Tołkaczowa smugiem do mogiłek, (gdzie grzebią Rusinów z obu stron dawnej granicy). A od tych mogiłek drogą, która to droga idzie z Dzięciołowa do Jedeszek. A z tej drogi w prawo granicą miedz pól Sławskiego (właściciela Mikicina) z Dolistowianami, pozostawiając grunty Dolistowskich po prawej ręce do Goniądza, a grunty Sławskiego, po lewej ręce, do Grodna. I przez koniec bagna granicą do drogi, która droga idzie od (Grzegorza) Tarusy (właściciela Dzięciołowa) do Moniuszek. A tą drogą do bagna i obok tego bagna, zstąpiwszy z drogi w lewo poprzez pola,ponownie do tejże drogi wielkiej, która podąża z Dzięciołowa do wsi Jedeszki”.
FILM, CMENTARZYSKO (JATWIEZ)

Nowsze Historie:

Egzekucja rodziny Wiśniewskich z Jatwiezi Dużej II Wojna Światowa W 1943 r. w zimie w okolicach wsi Jatwieź Duża dokonano zrzutu spadochronowego. Najprawdopodobniej dla lokalnej organizacji podziemnej. W zrzuconej skrzyni oprócz odzieży i obuwia znajdował się sprzęt radiowo – nadawczy. Skrzynia została odnaleziona przez miejscowych rolników. Wraz ze sprzętem zrzucono trzech skoczków. Jednym był mieszkaniec Jatwiezi Adam Turel (był strażnikiem pogranicza, znał dobrze język niemiecki), drugi to nauczyciel z pobliskich Mogielnic, a trzeci zupełnie nieznany. Skoczkowie nie przejęli zrzutu, gdyż źle namierzono lądowanie i skrzynia wylądowała w zupełnie innym miejscu niż oni. Jednym, pośrednio związanych ze zrzutem był młody człowiek – Bolesław Wiśniewski. Niemcy wiedzieli o zrzucie pod Jatwiezią i cały czas prowadzili śledztwo, ale dopiero latem zaczęły się pierwsze aresztowania.

W sierpniu 1943 r. komendant żandarmerii w Suchowoli Veiss osobiście aresztował Bolesława Wiśniewskiego. Po krótkim śledztwie w Suchowoli wezwano rodziców Bolesława, by ci stawili się na posterunku żandarmerii i zaświadczyli o niewinności syna. 17 sierpnia 1943 r. w Suchowoli stawili się rodzice Bolesława – Marianna i Jan, oraz siostra Jadwiga(będąca w ciąży) z mężem Zygmuntem Koźbielem. Wszystkich przybyłych aresztowano. Dołączono do nich wcześniej aresztowanego Romualda Beczkę z Karpowicz i powieziono ich furmanką w kierunku Chodorówki Nowej. W czasie przejazdu za Poświętnem skręcono w kierunku cmentarza parafialnego. Był to zły znak. Zaczął się lament i rozpacz uwięzionych. Będąc na cmentarzu żandarmi spytali czy to już wszyscy z rodziny. Ktoś odpowiedział, że w domu została jeszcze 17 – letnia siostra Bolesława – Leokadia. W związku z tym wysłano po nią jednego z żandarmów. Po jakimś czasie żandarm wrócił z nastolatką. Żeby ją przekonać do pójścia z nim, powiedział jej, że od jej stawienia się zależy życie rodziny. Rodzinę ustawiono w szeregu przy kościółku na cmentarzu. Bolesława posadzono z boku, żeby mógł oglądać egzekucję. Do każdej ofiary strzelano z osobna. Jadwiga zemdlała, więc zastrzelono ją w pozycji leżącej. Po dokonaniu mordu jeden z żandarmów wezwał Zdzisława Cichońskiego z Żuchowa i Smarzewskiego z Poświstnego by ci pogrzebali zwłoki. Jeden z żandarmów będący przy egzekucji powiedział „przez jednego bandytę zginęła cała rodzina”, natomiast komendant, gdy złożono ciała we wspólnej mogile skwitował wszystko słowem „dobranoc”.

Po wojnie rodzina zamordowanych z Chodorówki ufundowała nagrobek z inskrypcją na krzyżu: Grób rodziny Wiśniewskich z Jatwiezi Dużej Jan Marianna Bolesław Jadwiga Zygmunt Leokadia Romuald Beczko Zamordowani przez Niemców 17.VIII. 1943. Boże daj im zbawienie.

Mogiła zbiorowa powstańców styczniowych z 1863 r. Na betonowej płycie nagrobnej i na podstawie ustawiona jest płyta z czarnego granitu z wypiaskowanym napisem memoratywnym: "Wolność, całość, niepodległość. Zbiorowy grób żołnierzy z oddziału pułkownika Konstantego Ramotowskiego "Wawra", którzy zginęli w dniach 2 i 3 kwietnia 1863 r.

W 140 rocznicę Powstania Styczniowego poległym bohaterom walk o wolność Ojczyzny. Mieszkańcy Gminy Suchowola. Jatwieź Duża 10 października 2004 r." Na płycie wyryty jest krzyż z zamocowaną metalową pasyjką. Obok mogiły rośnie duży świerk. Nieznana jest ilość i tożsamość pochowanych powstańców.

Mogiła Powstańców Styczniowych (Wawra)

Pod koniec II wojny światowej Niemcy podczas wycofywania oddziałów przed Związkiem Radzieckim, podpalili początek wsi Jatwiezi Dużej od domu nr.1 do nr. 6 zostało spalone. Koło tych domostw spalonych na zagumieniu wsi, mieli swoje okopy w których bronili się przed naciskiem siły Rosji. Po wojnie pewnien rolnik spalonego domu podczas orania pola na zagumieniu, trafił na pocisk artyleryjski.

Wiekowy wiatrak holender należący do A. Kowalenta ( Jatwieź Wielka) Ten typ wiatraka rozpowszechnił się w Polsce nie wcześniej niż w XVII w. i został zapożyczony z północno - zachodniej Europy. Jednym z takich wiatraków, którego stan techniczny do czasów współczesnych nie budzi zastrzeżeń, jest wiatrak holenderski w Jatwiezi Dużej {Dzięciołowo}. Młyn został zbudowany na początku XX w. W latach 50-ych zainstalowano w nim silnik spalinowy. W latach70-ych dostawiono murowaną przybudówkę wykorzystywaną jako motorownia. Wiatrak jest położony na północno – wschodnim krańcu wsi. Budynek o konstrukcji szkieletowej osadzony na fundamencie kamienno betonowym. Szkielet ścian zewnętrznych jest ustawiony na ośmio bocznej podwalinie związanej z góry oczepem będącym podstawą pod głowicę. W ścianach zewnętrznych wyodrębnić można podział na trapezowate pola zamknięte z boków słupami narożnymi, a poziomo ryglami wpuszczonymi w te słupy. Co drugie pole posiada krzyżujące się zastrzały.

„Zastrzał - w budownictwie element konstrukcji drewnianych w postaci pręta ukośnego, który przenosi siły ściskające lub rozciągające.

Zastrzał łączy słup z leżącą na nim belką.” Na każdej kondygnacji zastosowano stężenia przestrzenne parami podciągów. Belki stropowe ułożone prostopadle do podciągów. Na belkach stropowych opierają się policzki schodów jednobiegowych łączących poszczególne kondygnacje. Na zewnątrz ściany pokryte są deskami w układzie pionowym oraz gontem. Dach budowli o konstrukcji krokwiowo - jętkowej z dwoma szczytami pokryty jest blachą.

Główne wejście do budynku stanowią drzwi dwuskrzydłowe. W piwnicy znajduje się przesiewacz mąki i mechanizm poruszający wrzeciono złożenia kamieni. Na parterze jest kompletne złożenie kamieni i urządzenie zsypowe. Na pierwszym piętrze znajduje się przesiewacz mąki, a na drugim mechanizm do ustawiania głowicy w kierunku wiejącego wiatru.


Młyn Jatwieź Duża - Dzięciołowo

Ochotnicza Straż Pożarna w Brzozowej została utworzona w 1925 roku. Założycielami jednostki byli: owczesny sołtys wsi Brzozowa Bronisław Klecyngier, Edward Rudziński, Bronisław Janku, Wacław Andrelczyk, Emilian Kamieński, Bronisław Karłuk, Wincenty Szabuńko oraz przedstawiciel „Kasy Stefczyka” z Jaświł – Wałuszko. Pierwszym komendantem jednostki był Edward Rudziński, natomiast prezesem Wacław Andrelczyk. OSP swym zasięgiem obejmowała wsie: Brzozowa I, Brzozowa II, Bobrówka, Mikicin I, Mikicin II. Dzięciołowo, Jatwieź Duża, Jatwieź Mała i Karpowicze.
W czasie II wojny światowej jednostka z Brzozowa nie zawiesiła działalności, biorąc czynny udział w oporze wobec okupantów, służąc potrzebom miejscowej ludności, wspierając Armię Krajową. Członkowie przedwojennej straży brali bezpośredni udział w wojnie, a 11 z nich trafiło do niewoli niemieckiej i sowieckiej.

Miejscowość: Z źródła gwary białostockiej dokumentu wynika że nasze okolice mówioną kiedyś bardziej po białorusku.
Cyt: H. Siemianczuk podaje, Ŝe wg źródeł rosyjskich w 1906 r. Jatwieź Wielka i Mała były
zamieszkane przez Białorusinów-katolików (bądź białoruskojęzycznych katolików)
[Viedamaści ab etnahrafičnym składzie nasielnictva Biełastockaha, Bielskaha i Sakolskaha
ujezdau Hrodzienskaj huberni za 1906 hod, BTH, Białystok 1996, strona 111]. Jest to tyle
prawdopodobne, Ŝe ponad 60 lat później jeszcze naukowcy z PAN opracowujący Atlas gwar
wschodniosłowiańskich Białostocczyzny zajrzeli do pobliskiej Jatwiezi Małej („gwarowo:
Jatwieź Małaja) i odnotowali ją w nim.
Z gminy Suchowola pochodził ks. Jerzy Popiełuszko, o którym Wiktor Woroszylski w
„Tygodniku Powszechnym” [nr 6/1985 r.] napisał, Ŝe ksiądz Jerzy dzieckiem mówił tylko po
prostemu, to znaczy po białorusku.
Za Cara okolice były nazywane białoruskim nazewnictwem Jatwieź Duża i Jatwieź Mała: było nazywane to co Duże to Wielkie a co małe zostawało Małe (m.in. nazwa miejscowości).

Kiedyś Jatwieź Duża miała własną bibliotekę, także inny styl szkoły (uczono w różnych domach gospodarstw) u każdego uczono jakieś przedmioty, aż w końcu przeniesiono szkołę do domu koło obecnej szkoły (teraz Zamojscy), zaraz przy boisku szkolnym, potem powstał plan o budowie nowej wielkiej szkoły, budowali ją mieszkańcy z okolic teraz widać ich ciężką dobrą pracę, przy szkole jest dobudowana remiza strażacka Jatwiezi Dużej OSP. Wóz strażacki: rodzaj - GBA 2,5/16. model: Mercedes 113B. rok: 1974. Poprzedni wóz straży Jatwiezkiej od 1973 do 2004 to był: Star 26 P z 1969r.

Szkoła Podstawowa i Remiza OSP

KALENDARIUM (wydarzenia)
1398 r. - Krzyżacy oddali Litwie część ziem po jaćwieskich leżących między Biebrzą i Brzozówką.
1505.II.23 - W Brześciu Aleksander Jagiellończyk potwierdził dworzaninowi swemu Mordasowi Bołotowiczowi zakup od Matysa Moniuszki wójtostwa zabielskiego i jaćwieskiego, młyna na Brzozówce, kąta lasu w końcu włók jatwieskich i zabielskich, wraz z ziemią, gdzie osadził się syn Moniuszków - Stanisław.
1519.V.31 - M. Radziwiłł rozstrzygał skargę plebana z radziwiłłowskiej wsi Dolistowo ks. Stanisława Dąbrówki kanonika wileńskiego przeciwko szlachcie Mordasowi dziedzicowi swoich dóbr własnych zwanych Brzozowa i ziem należących do wójtostwa w Zabielu i Jatwiezi należących do plebanii dolistowskiej.
1522 r. - Król potwierdził posiadanie wójtostwa zabielskiego i jaświelskiego dworzaninowi Karpowi Józefowiczowi, będącemu w latach 1522 -1532 dworzaninem królewskim, który ożenił się z Pelagią Hryńkówną, wdową po Mordasie Bołoticzu i wraz z jej ręką uzyskał wójtostwo Zabielskie, z siedzibą w Brzozowej (późniejszych Karpowiczach).
1532.V.29 - Karp Jesipowicz uzyskał potwierdzenie swych dóbr /Karpowicze/ z rąk króla Zygmunta Starego.
1547 r. - Wójtostwo Krzywa otrzymał dożywotnio Wojciech Jasieński, kuchmistrz JKM. Prócz gruntów w Krzywej, do wójtostwa należało po 5 włók we wsiach Brzozowej i Bobrówce.
1549.X.13 - W Krakowie król Zygmunt August dał Łukaszowi i jego braciom, synom zmarłego ok.1544 r. Iwana z Kurzeńca przywilej na Jasionówkę, Miejscowość pierwotnie zwano Jasienówka, a swą nazwę zawdzięczała Wojciechowi Jasieńskiemu, właścicielowi pobliskiej Krzywej.
1550 r. - W pod knyszyńskim dworze Mikicinie doszło do zamordowania szlachcica Stanisława Chomętowskiego. O czyn ten oskarżono Stanisława Pęskiego dziedzica Mikicina i Niemiarowa.
1554.IV.04 - Dzieci właściciela dziedzica Mikicina - Kazimierz i Józek Sławscy zostali oskarżeni o morderstwo, tym razem szlachcica niejakiego Kurowskiego.
1663 r. - Właścicielem Dzięciołowa był Jan Todwen podkomorzy derpski.
11. 1572 r. - Śmierć króla Zygmunta Augusta w Knyszynie.

1576 r. - Włość Krzywa znajdowała się w posiadaniu Jana Lisowskiego /zm. w 1579 r.

1617 r. - Został zbudowany kościół i utworzona parafia w Karpowiczach, do której należały jedynie wieś i dwór Brzozowa.

ok. 1750 r. - Brzozowa Wielka (Brzozowa Maior) ostatecznie wyparta została przez Karpowicze (wcześniejsza też Brzozowa).

1812 r. - Jako właściciel majątku Dzięciołowi wzmiankowany jest Józef Todwen.

1835 r. - Zostaje zbudowana kaplica w Dzięciołowie przez Szweda Todwena jako wotum za ocalenie życia, brał on udział w walkach pod Samosierrą.

1847 r. - w Mikicinie został wzniesiony murowany, klasycystyczny dwór.

1859 r. - Ksiądz Mateusz Babecki rozpoczął budowę kościoła murowanego w Brzozowej.

1865 r. - Ostatecznie zostaje zamknięty kościół w Karpowiczach. Stało się to na polecenie gubernatora Kaufmana. Grunta przejęła Izba Dóbr Państwowych, a sprzęty kościelne odesłano do proboszcza w Suchowoli. Z materiału jaki pozostał ze świątyni wzniesiono cerkiew prawosławną na knyszyńskim rynku.

1870 r. - Zostaje założony cmentarz rzymskokatolicki w Brzozowej.

1930 r. - Właścicielem majątku Dzięciołowi jest Wojciech Grygielko, a powierzchnia folwarku wynosi 54 ha.

3 marca 1939 r. - Utworzono Samodzielną Grupę Operacyjną "Narew" pod dowództwem gen.bryg. Czesława Młot-Fijałkowskiego, której zadaniem była obrona granicy z Prusami Wschodnimi. Pas działania grupy został podzielony na sześć odcinków: "Augustów", "Wizna", "Łomża","Nowogród", "Ostrołęka" i "Osowiec". Odcinek "Osowiec" rozciągał się od wsi Karpowicze na wschodzie, poprzez Dolistowo, Goniądz, Osowiec - do Grobli Honczarowskiej (Pogorzały) na zachodzie.

1941 r. - Spłonął dwór w Karpowiczach.
1945 r. - W miejscu przedwojennego majątku w Mikicinie założono Państwowe Gospodarstwo Rolne.

1947 r. - Kościół w Jatwiezi Dużej zostaje poświęcony pod wezwaniem Matki Boskiej Pocieszenia.

1948.V.31 - Zostaje erygowana parafia w Jatwiezi Dużej.

1955 r. - Badania dialektologiczne pozwoliły na stwierdzenie: mazurzenie występuje wyraźnie w następujących wsiach białoruskich na zachód od doliny Brzozówki (tak dziś nazywa się rzeka Brzozowa): Karpowicze, Jatwieź, Zabiele, Dzięciołowo i Jagłowo. Nie ma także prawie zupełnie w tych wsiach charakterystycznego białoruskiego „akania”. Natomiast we wsiach położonych na wschód od Brzozówki jest i „akanie”, i wymowa „sz”. Wynikałoby stąd, iż dolna Brzozówka tworzy dziś granicę między dialektami białoruskimi, ulegającymi i nie ulegającymi wpływom polszczyzny.

12. 1987 r. - Odbyła się największa uroczystość kościelna w historii Moniek i historii całej parafii.Odbyło się diecezjalne przyjęcie kopii Cudownego Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiejperegrynującego po Polsce. W uroczystościach uczestniczył Prymas Polski, Kardynał Gulbinowicz, Kardynał z Włoch, czterdziestu trzech biskupów z całej Polski oraz niezliczony tłum wiernych.

Historie i Legendy z okolic:

Czerwonka - miejscowi opowiadali że w nocy Diabeł wciągał kamień na ulicę, a co rano Chłopi Końmi ściągali kamień na bok, i rano był znowu na środku ulicy.

Karczma - w Karczmie płacono dla gospodarza monetami potem w ręku zmieniali się monety w g*wno.

Droga 670 wojewódzka Nowy Dwór-Osowiec - mówią że ta droga była budowana za czasów Cara, że pod nią są zasypane ciała robotników tej drogi.

RELIGIA:

Kaplica w Dzięciołowie Kaplica znajduje się w obecnych granicach parafii Jatwieź Duża we wsi Dzięciołowo. Do 1948 r. należała ona do parafii dolistowskiej.

Po erygowaniu parafii Jatwieź Duża przez arcybiskupa Romualda Jałbrzykowskiego kaplica ta znalazła się w jej granicach. Kaplica została wybudowana w 1835 r. przez Tedwena jako wotum za ocalenie życia w walkach pod Samosierrą. Tedwen w tym czasie był właścicielem Dzięciołowa. Kaplicę o długości 7 m, szerokości i wysokości po 4 m, została usytuowano w małym lesie nieopodal wsi. Posiada 3 okna oraz drzwi. Zbudowano ją z kamienia. We wnętrzu był zawieszony krucyfiks, a we wnęce frontowej umieszczono figurkę św. Floriana-patrona strażaków. Pod takim też wezwaniem kaplica funkcjonuje. Po powstaniu styczniowym kaplica została odnowiona.

W jednym z przedwojennych wydawnictw odnotowano: „W Dzięciołowie znajduje się kapliczka pamiątkowa z czasów powstania w r. 1863”. Obejście kaplicy otoczone jest kamiennym murem z żelazną furtką wejściową. Od wschodu na placu znajduje się stary ok. 100 – letni krzyż. Całość posesji wygląda schludnie jest wysprzątana i uporządkowana. Parafia MB Pocieszenia w Jatwiezi Dużej

Informacje o parafii: Obecny Ksiądz: Mirosław Dąbrowski (proboszcz) (2006 - ….)

Liczba parafian: 600

Do parafii należą miejscowoście: Jatwieź Duża, Dzięciołowo 2 km, Jatwieź Mała 2 km.

Rys historyczny: Parafię w Jatwiezi Dużej erygował abp Romuald Jałbrzykowski 31 V 1948 r.

Wydzielono ją z parafii dolistowskiej, a pierwszym proboszczem został ks. Antoni Świll. Budowę kościoła w Jatwiezi Dużej rozpoczęto w 1945 r. Pracami kierował ks. Adam Bakura, wikariusz parafii Dolistowo.

W 1946 r. mieszkańcy Jatwiezi Dużej i Jatwiezi Małej ofiarowali ziemię pod kościół i na beneficjum kościelne (ok. 10 ha).

Pierwszym stałym duszpasterzem w Jatwiezi był ks. Antoni Świll, który najpierw duszpasterzował jako rektor, a następnie jako proboszcz. Z parafianami ukończył budowę kościoła oraz zbudował plebanię i budynki gospodarcze. Kościół został poświęcony pod wezwaniem Matki Boskiej Pocieszenia.

W latach 1961-1965 Ks. Wincenty Grzybowski przeprowadził remont kapitalny kościoła i urządził nowy wystrój wnętrza.

Kaplica na terenie parafii: Pw. św. Floriana w Dzięciołowie 3 km. Zbudowana z kamienia przez Szweda Todwena jako wotum za ocalenie życia w latach 1830-1835. Po 1863 r. kaplica została odrestaurowana.Cmentarz Przy kościele parafialnym, założony w 1947 r., pow. 1 ha.12

Ks. prałat Ryszard Grygielko był parafianinem Św. Zygmunta w Warszawskich Bielanach został obdarzony za zasługi dla Kościoła godnością Kapelana Honorowego Jego Świątobliwości. Jesienią1986 roku skończyłby 52 lata. Jednak pod pozorami pełni sił witalnych i zdrowia kryła się zabójcza choroba nowotworowa. Lekarze okazali się bezradni. Zmarł 23 sierpnia 1986 roku po południowej modlitwie Anioł Pański, w otoczeniu rodziny, sióstr i księży pracujących w parafii św. Zygmunta. Pochowany został w grobie rodzinnym w parafii Jatwieź Duża. Wraz z odejściem ks. Ryszarda Grygielki zakończyła się w parafii św. Zygmunta pewna epoka. W tym okresie pierwszym problemem życia wspólnoty było zmaganie się z władzami państwowymi o pozwolenie na budowę kościoła, później, po jego uzyskaniu - w znacznej mierze dzięki determinacji ks. Grygielki - w centrum zainteresowania parafian znalazła się sama budowa. Sprawy te - choć nie wyczerpywały działalności parafii - jednak w dużym stopniu absorbowały uwagę wiernych i duchowieństwa.

Ks.prałat Ryszard Grygielko pozostawił po sobie wybudowany kościół. Nie zdążył jedynie zadbać o wykończenie elementów dekoracyjnych, oraz o zakup i montaż organów. Zadania te podjął jego następca, ks. Kazimierz Kalinowski.

LEGENDA:

Włók - 1 włóka (nowochełmińska), 1 włóka chełmińska (staropolska) = 30 morg = 17,955ha = 179550 m2.

Osada - W Królestwie Polskim przyjmowano, że osiąga wielkość pośrednią między miastem a wsią.

Dwór – szlachecki, wiejski dom mieszkalny. Forma wykształcona w architekturze polskiej okresu renesansu.

Szlachta - (ze staro dolnoniemieckiego Slahta; współcz. niem. Geschlecht) – wyższa warstwa społeczna, wywodząca się ze stanu rycerskiego w społeczeństwie feudalnym, szlachta posiadała zespół przywilejów społecznych.

Gromada – w latach 1954–1972 najniższa (obok osiedli i miast) jednostka podziału administracyjnego Polski.

JM – skrót od: (Jegomość, Jejmość) tak zwracano się, kiedyś człowiek był najważniejszy ;) .

Włość - dawniej: posiadłość, duży majątek ziemski